ازمیان شاهان محمدزایی افغانستان امیرامان الله خان فرزندامیرحبیب الله خان باتوجه به کارنامه های مردم پسندی که داشت، بیشترموردعلاقه روشنفکران ومتجددین وقت قرارگرفت. شاه امان الله خان درسال1919پس ازقتل پدرش درلغمان عنان سلطنت رادرکابل بدست گرفت، وبه زودی دربرابرانگلیس هاکه تاآن زمان امورمربوط به سیاست خارجی افغانستان رادراختیار داشتند؛ اعلام قیام به خاطرتحقق استقلال را نمود، ودرین کارموفق هم گردید که براساس آن لقب "غازی" وفاتح مسلمان راکمایی نمود. امان الله خان پس ازقبض قدرت نصرالله خان وبعضی ازمامورین عالی رتبه- به شمول جنرال محمد نادرخان، عضو خانواده مصاحبان- رابازداشت نمود؛ به اینان ظن دست داشتن درقتل پدرش میرفت. نصرالله خان درزندان درگذشت، اما نادرخان آزادگردید وبه وظایف عالی دولتی سرفرازگردانیده شد وامان الله خان دراحاطه محمودطرزی مشاوروخسرخودکه افکارغربی درسرداشت قرارگرفت. اوبرخلاف پیشین یانش که خودرابرگزیده خدا برای رهنمایی [خلق]می خواندند، به خلق وایجاداعتباری بنام "ملت بااعتبارافغانستان" توجه داشت، تا تاج سلطنت رابه دست خود برتارک اوگذارد.^([3])

شاه نظام برده داری راکه جدش عبدالرحمان خان رایج نموده بود، ملغاقرارداد وهزاره های شیعه راازاسارت آزادکرد. براساس این قانون برای نخستین بار جامعه شیعه افغانستان ازصحنه برده گی پای بر پله رعیتی وبعداً شهروندی افغانستان گذاشت واجازه یافت تامراسم مذهبی خودرادرملاء عام اجراکند. بنابه نوشته فیض محمد کاتب "سیاست های مذکور برای امان الله، احترام وملاحظه خاصی رادرمیان هزاره ها به وجود آورد."^([4]) وبیگاری راممنوع ساخت(1920) که ازجانب مردم غیرپشتون ساکن مناطق شمال، مرکزوغرب استقبال گردید، اما تمرکزقدرت دردست شاه که درقانون اساسی1922 تسجیل گردید، ملیون آزادی خواه راکه امیدوار به یک قانون اساسی [شاهی مشروطه]بودند ازاو ناراض ساخت.

به هرحال، شاه امان الله خان یک شاه متجدد بود. درتعریفی ازشاه امان الله خان دردایره المعارف تاجیک می خوانیم: "امان الله خان درساحات مختلف حیات اقتصادی، سیاسی وفرهنگی اصلاحات به میان آورد. قانون اساسی افغانستان راطرح کرد که به قرارآن همه ساکنان مملکت صرف نظرازملیت، نژاد، مذهب، وضعیت اجتماعی درنزد قانون آزادوبرابر، مال وملک آن ها محفوظ، غلامی لغو، آزادی شخصی وغیره اعلان شد."^([5])

برنامه های اصلاح طلبانه وتجدد خواهانه شاه درشرایطی که استعمار خارجی وسران جامعه سنتی و قبیله ای ازمتن آن بیرون می شدند، مورد مخالفت آنها قرار گرفت. بسیاری ازاصلاحات شاه امان الله چون( رفع حجاب زنان، الزام پوشیدن لباس اروپایی- دریشی وکلاه شاپو- مرخصی درروزیک شنبه به عوض روزجمعه، فرستادن دختران به خارج از کشوربه خاطر تحصیل، وامثالهم) کم عمق وبه دورازتحمل جامعه آن روزی افغانستان وبه تقلید ازاصلاحات مصطفی کمال (اتاترک) درترکیه ورضاشاه پهلوی درایران اعلام گردیدند، وبرای اجرای این گونه اصلاحات بی موقع هیچ گونه ضمانت مالی وانسانی وجودهم نداشته است. باشیوع فسادماموران ازهرتیپ ونوع آن درولایات که باواکنش های دولت مرکزی همراه نبود، مخالفت های درنواحی روستایی برپامی گردید ومحوراین مخالفت ها همان اصلاحات شاه عنوان می شد.

درآن سال ها هنوز امان الله خان به خطرات ناشی ازمداخلات استعماری به وسیله قبایل سرحدی وملاهای نام نهاد پی برده بود، ازین رو تساوی حقوق مذاهب رااعلان واز ملاهای که ازسوی مرزهای استعماری باداشتن اسناد تحصیلی مدارس انگلیسی ودیوبندی به کشوربر می گشتند، توسط علمای جید دینی امتحان می گرفتند. انگلیس ها ازین روش هم درتبلیغات خود استفاده کردند وملاها رابرضد شاه تحریک وبه شورش درآوردند که شورش ملاعبدالله احمدزی موسوم به ملای لنگ ازهمین مجراء جاری گردید. ملاهای مشکوک عکس های نیمه برهنه ملکه ثریا راساختند ودربین مردم قبایل سرحدی پخش نمودند وآن ها رابه نام اینکه شاه ازدین برگشته است، به شورش دعوت نمودند. غباردرین رابطه نوشته است: "همین قبایل بودند که عبدالکریم خان هندی را به نام پسر محمد یعقوب خان وارد پکتیا نمودند واز وی حمایت کردند وشورش ها به راه انداختند که چقدر پول ملت به مصرف بیجا وبالاخره جنگ به نفع هندی ها تمام شد. بنا به نوشته سیدال یوسف زی..."درین دوره بازهم به واکنش ومقاومت عناصرمنسوب به نظام قبیلوی برمی خوریم که توسط خانواده نام دار محمودطرزی- خانواده فوق العاده روشنفکزرومنور ومبارزاست- به شدت وبدون مجامله وبطورصریح وآشکار مطرح میکرد، چه خانواده موصوف بویژه ملکه ثریا وشخص محمودطرزی درارزش های غیرقبیلوی واسکان یافته بارآمده، آموزش دیده وهیچ گاه تصورنمی کردند که نتوانند باتوصل به نظام قبیلوی رفاه وآسایش وامتیازات خانواده گی وقشری شان راحفظ واستمراربخشند."

هرچندشاه امان الله باهمکاری محمود طرزی مسایلی چون منع تعددازدواج(بیشترازچهارزن دریک زمان)، جلوگیری ازرسم"بدلی" یعنی انتقام خونی درمیان قبایل که براساس آن دریکی ازوقایع، یک قوم بالای قوم دیگر هفتاد هزار دختر رابه طور"بدل" به خاطرمحکومیت آنها ادعاکرده بود، وغیره رابه میان گذاشت، که به عقیده طرزی تکثرزوجات پس ازوفات امیردوست محمدخان باتکرارزوجات ازسی تاچهل زن درقید یک سرداررایج گردید، که موجب ناتوانی آنها درامرتعلیم وتربیه فرزندان، افزایش هم چشمی ونفاق بین امباق هاو فرزندان آنها گردیده؛ "به انواع لهو ولعب هامشغول می شدند، تحصیل علمی شان اکثراً بحدخواندن کتاب فارسی ونوشتن یک امرواحکام منحصرمی ماند. ازاحوال عالم خارج، هیچ وقوف ومعلوماتی نداشتند. ذاتاً بی خبری وبی علمی عمومی چنان حکمفرمابود که هیچ کس ازآن رهایی نداشت."^([6])

 امان الله خان که نسبت به همین گونه عنعنات قبیلوی کراهیت داشته است، دریکی ازخطابه هایش درروزجمعه ماه عقرب1304درمسجدجامع خرقه شریف قندهاراصلاح نظام قبیلوی رابه رعایت احکام سراسری اسلام رجعت داده ودرتقبیح رواج های قبیلوی گفته است: "پس ازچیست که شماعلاوه براسلامیت به خود وهم دیگر، نسبت درانی وغلجایی وسدوزایی واچکزایی وغیره رامی کنید. ویا شما وعلمای تان این قدرفهم ندارید که شرع شریف احمدی به مقابل اسلامیت، قومیت ووطنیت رااهمیتی نداده است وهمه پیروان صادق خودرا به بانگ بلند به شاه راه توحید(من قال لا اله الاالله دخل الجنه)می کشاند وبه جزازتقوی وپرهیزگاری، هیچ امتیازی به قومیت ووطنیت نداده است...؟"^([7]) به قول گزارش گر جریده امان افغان، شاه امان الله خان درپایان این خطابه خود به گریه افتاد.

پس ازبازگشت شاه ازیک سفرطولانی هشت ماهه ازاروپا وکشورهای شرق میانه وهند درجولای1928 اوباامواج گسترده ای ازمخالفت وشورش درسرزمین های پشتون نشین شرقی وجنوبی، همچنان درمناطق کوهدامن وکوهستان روبروشد، تابه خفت وادار به واگذاری قدرت(1929) گردید، شکست اومیراث مهمی برای روندسیاسی افغانستان به جا نهاد، وبه عنوان شیوه[ناکام غرب زده گی]وافراط گرایی برای اهل پژوهش حایزاهمیت است.

باروی کارآمدن هتلر، نامبرده گزارش هیئت اکتشافی "هنتیگ- نیدرمایر"راکه درسال(1914-15)ازمنطقه هندوکش به عمل آورده بود، نادیده گرفت وافغانستان رامرکزسیاست خارجی ونظامی آلمان قرارداد وسعی کردکه افغانستان رابه اتحادآلمان درجنگ جهانی اول علیه هندوستان که مستعمره انگلیس بود، دعوت کند. درسال1921 روابط دوباره دیپلوماتیک بین آلمان وافغانستان برقرارگردیدوبراساس یک قراردادفرهنگی که بین دوکشوربه امضارسید، درسال1924 مکتب آلمانی(نجات)بعداً "امانی" رادرکابل تاسیس وقراردادی جهت ایجاد راه آهن واعزام متخصصین آلمانی به افغانستان به امضاء رسید که براساس آن ساختمان قصردارالامان وپل آرتل درکابل رویدست گرفته شد. درسال1926 پیمان دوستی میان هردوکشور عقدگردید، وباسفرشاه امان الله خان درسال1928 به برلین منجربه تحکیم روابط فرهنگی واقتصادی میان هردوکشورگردید. به گفته غبار"درنوامبر1928 به یک رویدادمعمول میان یک دسته پشتون کوچی وده نشینان شینوار، ازجانب ماموران محلی برخورد درخورو مناسب صورت نگرفت؛ شورش به یک بلوای مسلحانه علیه دولت مرکزی تبدیل شد."^([8])

نظام قبیلوی حتی علیه شاه امان الله خان(پشتون دموکرات وبرخاسته ازمتن جامعه قبیلوی) که اوراپاسدار حفظ وتداوم هستی خودنیافت، بااستفاده ازهرموقعی به خصوص متکی به مسایل دینی به خاطر بی اثرنمودن مبارزاتش آرام ننشست وشاه بافهم این مشکل مجبوربه عقب نشینی گردیدوکشورراترک گفت.

شورش ها وقیام ها برضد دولت امانی پیش ازهمه ازسرحدات آزاد وبعد مردم جاجی، شینوار پکتیاومنگل شروع شد ودرمیان آنها برخی ازمذهبی نمایان فتوای جهاد علیه شاه امان الله راصادر کردند. این شورش ها حفره عمیقی بر سرراه مردم افغانستان درحرکت بسوی نوگرایی و اصلاحات اقتصادی، اجتماعی وسیاسی ایجاد کرده وزمینه های سقوط شاه امان الله رامساعد ساختند وکشورنه تنهااز دسترسی به ترقیات اجتماعی باز ماند، بلکه مردم افغانستان درپی آن نفس راحتی نکشیدند.

شاه امان الله خان درطرد سلطنت خویش هیچ کس راجزقبایل خودش مقصرندانسته وگفته است: "به مجردی که دانستم که بعضی طوایف ابدالی ها وحصه ای ازتوخی وهوتکی وتره کی مخالف ماشده اند، به اساس خواهش دیرینه وصلح جویانه خود ازمحاربه دست کشیدم، من هیچ آرزونداشته وندارم که قوم خودم ازدست خودم ویابرای خودم شایع شوند."شاه صحبت خودراباین فرد به پایان رسانید:

میروم تاتونشنوی نامم

اگرازنام من تراننگ است^([9])

 یکی ازمصیبت های دیگردستگاه امانی حضورجنرال نادرخان بود، که امان الله خان پوره ملتفت مقاصد پوشیده وبرنامه های جاه طلبانه نادرخان نگردیده بود، بنابرآن دربازگشت ازپکتیا اوراوزیر حربیه خود مقرر کرد، وبه اوموقع داد که به صفت وزیر اول درنقاط مختلف افغانستان گردش وبا مردم تماس بگیرد. البته نادر برای معرفی خود وپهن کردن رسوخ خویش به آن کار احتیاج شدیدداشت. چنانچه درسال1920 درمشرقی جرگه قبایلی راجمع وبه ملک ها وروحانیون خلعت ها تقسیم ومعاشات مستمری تعیین نمود. مقدمه چینی ها وتبلیغات سوء که علیه نهضت امانی ازمدت ها پیش درپکتیا آغاز شده بود، برمبنای اینکه چرا امان الله خان ملاهای انگلیسی مکتب دیوبند وملک های جغه دار سرحدی راتحویل نمی گیرد، وچرا امان الله خان تبعیض زبانی، نژادی، قومی وحتی قبیلوی رامردود می شمارد؛ وچرا معاشات عشیره خاندان محمد زایی رالغوکرد وچرافروش دختران هزاره راممنوع اعلان کرد ودر انجام چراحقوق تمام ملیت های ساکن درافغانستان مساوی اعلان گردید؟ این بود که روحانیون نقاب پوش با تبلیغات دینی علیه شاه زمینه سرنگونی اورا مساعد ساختند واین چراها زنگ خطررابرای قبیله سالاران بعدی به صدا درآورد تابا خواست های نظام قبیلوی مخالفت نکنند.

 به قول عبدالحی حبیبی که نویسنده کتاب "اردو وسیاست" آن راروایت کرده است "دیده شد شاه وطندوست قربانی اعمال ناروای عمال فاسد دربار وهمکاران مغرض اوگردید. شورش ها براثر تحریک ودسیسه اجانب صورت گرفت، سپه سالارمحمد نادرخان وبرادرانش باانگلیس ها پیوند خوردند واز قشرروحانی ومذهبی ومصارف هنگفت پول برای شان به نفع خود وسقوط دولت جوان امانیه استفاده کردند." به قول غبار "جنگ بین دولت ومردم پکتیا به نفع وخواسته های استعمار شروع شد وجنگ پکتیا تقریباً یک سال طول کشید وبه مصرف معادل یک ساله مالیات کل کشور برای دولت جوان امانی تمام شد."

نورالمشایخ مجددی درپکتیا باچند هزارنفرازمریدان خودبه خاطر جهاد علیه نظام امانی راه غزنی- کابل رادرپیش گرفت وبروی مدافعان دولت امانی آتش گشود. محمدنادرخان به همدستی وتائید او با شتاب خودرابه لوگررسانیدوکوشید تاقبل از برگشت امان الله خان کابل رابه تصرف خود درآورد. درکتاب "جنبش مشروطیت"، تالیف عبدالحی حبیبی آخرین سخنرانی شاه امان الله خان را می خوانیم: "اکنون ثابت شد که دشمنان می خواهند دربین قبایل ما فساد وجنگ اندازند وما بدست خود یک دیگرخودرابکشیم وسبب این عمل ناجایزمن خواهم بود که برای بازستانی تاج وتخت من، کشت وخون روی خواهدداد. شماملت عزیزم زنده وافغانستان باقی خواهد ماند ولی روسیاهی ابدی، مسئولیت این هنگامه ناشایست به نام من ثبت می شود، درحالی که من ازروز اول شاهی خود تعهد سپرده بودم که برای سعادت ووحدت شمامردم کارکنم. اکنون می بینم که شما درجنگ قبیلوی گرفتار می آئید...یک اودُرزاده من درپاره چنار(منظورنادر است) ودیگربرادر روحانی من (مقصد نورالمشایخ مجددی است) درهمین جا نشسته وجنگ خانگی رادرمی دهند، ولی من مرد این کار نیستم. توصیه من به شما اینست که باهم کنار بیائید واستقلال خودرا نگه دارید، وطن خودرا به دشمنان خارجی مگذارید، ومن باید بروم تا باعث ویرانی کشور نشوم." این بود فاجعه ایکه دریکی از حساس ترین برهه زمان توسط قشری بنام روحانی، قبایل سرحدی وبه پیشگامی نادرشاه(قهرمان سمسورافغان) به مطامع بیگانه گان ودرراس انگلیس روند تجدد وتمدن رادرافغانستان بی رحمانه خفه نمود.

شاه امان الله به اصلاحات اداره واجتماع مشغول گردید، وهمه رادرشعاع احکام شریعت انجام میداد. تعداد قوانینی که بنام نظامنامه بافرامین شاه به اطلاع مردم رسانیده شده اند، به72 فقره به شمول نظام نامه ناقلین و قانون اساسی ابتدایی می رسیده است. نظام نامه ناقلین یکی ازناخوش آیند ترین موارد حقوقی است که شاه آن رابرای خوش وراضی نگه داشتن قبایل جنوب تدوین وبه مرحله اجراقرارداد، با تدوین این نظام نامه که حق مردم بومی اکثراًدرمناطق زمین داری شمال ومرکز غارت گردید، وکاری برای بقای دولت امانی صورت نگرفت، امایکی ازکارنامه های نا زیبا به آدرس دولت امانی حواله گردید.

 

نظام نامه ناقلین

قاعده:

1- کسانیکه ازاهالی ولایت کابل وحکومتی های اعلی سمت مشرقی وجنوبی به زمین داری ولایت قطغن راغب باشند وروانه قطغن می شوند، نایب الحکومه قطغن ومدیریت زراعت قطغن فوراً برای سکونت شان مطابق مواداین نظام نامه مکلف وموظف شمرده می شود.

2- مطابق نظام نامه تفریق وظایف حکام، مدیریت زراعت قطغن قبل ازرسیدن ناقلین، زمین های قطغن رابه نظردقت گرفته وبرای اسکان ناقلین استحضارات اولیه رااجرامیدارد، ازآن جمله زمینی که حالاآب داشته وبرای اسکان ناقلین تیارباشد مشخص می کند وتعدادنفری ناقلین راکه درین زمین هاسکونت وگذاره کرده می توانند تعین می کند.

3- مدیرزراعت به ذریعه نایب الحکومه ازمقدارزمین وگنجایش مقدارنفوس ناقلین به وزارت داخلیه فوراً اطلاع میدهد. وزارت داخلیه مطابق اطلاع مدیرزراعت قطغن حصه تعدادنفوس ولایت کابل وسمت مشرقی وجنوبی راتفریق کرده به آنهاخبرمی رساند، والی کابل وحکام اعلی سمت مشرقی وجنوبی مطابق اطلاع وزارت داخلیه اعلان کسانی که خواهش رفتن راداشته باشند روانه قطغن می دارند.

4- علاوه به زمین های که به تحت جوی آب می باشند، نایب الحکومه ومدیرزراعت قطغن مکلف وموظف هستندکه سررشته نهرامام صاحب وامثال آنرانیزملاحظه می کنند، نایب الحکومه به ذریعه مدیرزراعت قطغن پیمایش انهاری راکه جدیدکشیده می شود تعیین می دارد وبرای کشیدن انهارمذکوربه ذریعه وزارت تجارت تخصیصات لازمه منظوری حاصل میدارد.

5- بعدازمنظوری تخصیصات مدیریت زراعت تاریخ افتتاح واختتام کارومقدارزمین ومقدارگنجایش تعدادنفوس رابه صواب دید نایب الحکومه تعین میدارد، وبعدازاختتام کارمطابق تفصیلات فوق ازاختتام کاروزمین ومقدارگنجایش تعدادنفوس به وزارت داخلیه اطلاع میدارد وزارت داخلیه نیزموافق تفصیلات فوق حصص ولایت کابل وحکومتی های اعلی سمت مشرقی وجنوبی رامشخص کرده برای والی ولایت کابل وحکام اعلی سمت مشرقی وجنوبی اخبار می نماید. والی کابل وحکام سمت مشرقی وجنوبی مطابق اطلاع وزارت داخلیه برای اهالی متعلقه حکومت خوداشتهارکرده مطابق تفصیلات این نظام نامه کسانی که آرزوی زمین داری قطغن راداشته باشند، آنهارابه طرف قطغن روانه می دارند. ویک سندبه نام نایب الحکومه قطغن ازطرف والی کابل یاحکام اعلی سمت مشرقی وجنوبی که تعدادنفوس وجای سکونت سابقه شان مندرج باشد، برای اشخاصی که به علاقه قطغن میروند داده می شود، هم چنان یک راپورت نفری مذکوررابه وزارت داخلیه می دهند.

6- صورت انتقال ناقلین اهالی ولایت کابل وحکومتی های اعلی سمت مشرقی وجنوبی درنواحی قطغن وتعین جای برای اسکان ناقلین وصورت اسکان شان بامعافیاتی که ازطرف دولت داده می شود مطابق مواداین نظام نامه تعمیل می شود.

7- کسانی که باعیال داری خودازرعایای حکومتی متعلقه کابل وحکومتی های اعلی سمت مشرقی وجنوبی خواهش زمین داری ورفتن قطغن راداشته باشند برای ترقی حال اوشان معافیات ذیل داده میشود:

الف: برای هرفردذکورواناثیه خانواری که هفت ساله ویابالاباشد فی نفرهشت جریب زمین آبی ازاراضی که برای ناقلین مخصوص ومعین می شود درعلاقه ونواحی حکومت قطغن داده می شود.

ب: قیمت زمین مذکورازطرف ناقلین فی جریب یک شاهی به خزینه دولت تسلیم می شود. نایب الحکومه قطغن به موجب ماده(10)نظام نامه فروش اراضی قباله شرعی برای ناقلین میدهد.

ج: برای بذرافشانی سال اول فی جریب چهارسیرگندم وجوبه ضمانت هم دیگرداده می شود، بعدازسه سال درظرف سه سال واپس بقرار...همان سال اول گرفته می شود.

د: برای چهل جریب زمین دوصدروپیه معادل182 افغانی و82 پول عوض قیمت خرید قلبه وغیره سامان زمین داری به ضمانت هم دیگر به طورتقاوی داده می شود. بعدازسه سال درظرف سه سال گرفته می شود.

هـ: ازاول کشت شش سال کامل ازمالیات دیوانی معاف می باشند.

و: ازاول سال هفتم الی سه سال کامل مناصفه مالیه پلوان شریک مالیه گرفته می شود.

ز: محصول مال مواشی که ناقلین باخوددرقطغن آورده باشند، دراول آمدن شان سیاهه می شود ودرمدت سه سال ازمحصول معاف می باشند ونیزازمحصول گاوقلبه که درقطغن به قدراحتیاج زراعت زمین خودخریداری می نمایند، سه سال معاف هستند.

ح: محصول سرخانه فی خانوار ده روپیه مقررشده است، ناقلینی که به موجب مواداین نظام نامه روانه قطغن می شوند، درمدت سه سال ازمحصول سرخانه معاف گفته می شوند.

8- تعین زمین ومحل سکونت ناقلین وتعین وتفریق زمین برای ناقلین وهمه معاملاتی که برای اسکان ناقلین تعلق داشته باشد ازجمله وظایف مجلس مشاوره شمرده می شود.

9- امتیازاتی که برای ناقلین درین نظامنامه مشخص شده است مطابق تجویزمجلس مشاوره ازطرف مستوفی ویامامورین مالیه رسانیده می شود، ودرصورت حساب این مصرف مطابق این نظام نامه محاسبه مجراداده می شود.

10- مجالس مشاوره درهرماه یک راپورت اجراآت خودرابه ذریعه مستوفی به وزارت داخلیه می فرستند، درین راپورت صورت اسکان وتعدادشان ومقداری راکه ازقسم زمین وغیره معافیات داده شده است علیحده علیحده نشان میدهند، وزارت داخلیه اقسامی راکه لازم اطلاع حکومتی محلی مسکن اصلی همان ناقلین لازم می بیند اطلاع می دارد.

11- مستوفی ومامورین مالیه قطغن جدول املاک راعندالمطلب باین مجالس ناقلین می دهند.

12- بااجرای این نظام نامه وزارت داخلیه مکلف است، ادخال واجرای احکام این نظام نامه رادرزمره نظامات دولت امرومنظورفرمودیم.

 

16 حمل1306

 

مهردوره شاهی امان الله خان

 

 

[1] -New cambridge history of islam p35 برگرفته ازچگونگی استیلای نظام قبیلوی،ص163

[2] - رک عبدالحی حبیبی، جنبش مشروطیت درافغانستان، کابل1986/1364

[3] - میرغلام محمد غبار، افغانستان درمسیرتاریخ، ص752 وسرپیرس سایکس، تاریخ افغانستان،ج2،ص 264

[4] - خاطرات فیض محمد کاتب، "کابل درمحاصره"1929، بصیراحمد دولت آبادی، شناسنامه افغانستان، تهران1361،ص316-326

[5] - پروفیسوردکترحقنظر نظراف، دایره المعارف تاجیک، مطبعه دولتی تاجیکستان1978،ج1،ص164

[6] - مقالات محمودطرزی درسراج الاخبارافغانیه، موسیسه انتشارات بیهقی، حوت1355کابل، ص15

[7] - رک امان افغان، دوشنبه8قوس1304، ش27،ص2

[8] - رک غبار، افغانستان درمسیر تاریخ،ص818-820

[9] - حبل المتین،سال37،ش22و23، ص22-23

نظرات شما عزیزان: